Đền Xà là di tích lịch sử văn hóa lâu đời trên địa bàn xã Tam Giang, huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. Cũng giống như các làng cổ khác thuộc lưu vực sông Cầu, sông Thương, sông Cà Lồ. Làng Xà thờ đức thánh Tam Giang – những vị tướng nổi tiếng trung quân ái quốc dưới thời Triệu Việt Vương. Thánh Tam Giang (tức anh em Trương Hống, Trương Hát) là những danh tướng của Triệu Quang Phục có công đánh giặc Lương ở thế kỷ thứ 6. Ban đầu đền thờ thần rắn nên có tên là đền Xà (Xà = rắn).

Mặc dù đền Xà vốn được xây dựng từ lâu đời, nhưng dấu ấn kiến trúc cổ còn để lại như nền móng, chân cột, gạch gói và cổ vật là của thời Lê Trung Hưng; đặc biệt theo sách “Tư liệu Hán Nôm huyện Yên Phong” xuất bản năm 2005 thì đền Xà còn thác bản bia đá có tên “Linh từ bi ký”, niên đại Minh Mạng 16 (1835), đã cho biết khá rõ việc trùng tu đền Xà vào thế kỷ 18. Trong kháng chiến chống Pháp đền Xà bị phá hoại nặng nề. Đến năm 1993, nhân dân địa phương tôn tạo và những năm gần đây đền lại được trùng tu theo kiểu truyền thống.

Hiện nay, về kiến trúc đền Xà có hai tòa thờ chính là Tiền tế và Hậu cung, bộ khung gỗ, chạm khắc rồng, mây, hoa lá nghệ thuật. Tại sân đền có nhà bia kiểu 8 mái, bên trong dựng tấm bia đá khắc bài thơ thần “Nam quốc sơn hà”, phía ngoài là cổng tứ trụ.

Giá trị cơ bản của đền Xà là ở hệ thống cổ vật, như: tượng thờ (Thánh Ông, Thánh Bà, còn phối thờ tượng Táo Quân gắn với truyền thuyết của người được thờ, Thánh Hậu là con của Thánh, tượng người hầu và võ sĩ). Cũng theo sách “Tư liệu Hán Nôm huyện Yên Phong” xuất bản năm 2005 thì đền còn cuốn thần tích có niên đại Cảnh Hưng 27 (1766) và 15 đạo sắc phong (sớm nhất có niên đại 1670, muộn nhất có niên đại 1909).[3]